Historia Przełajki

(opracował Andrzej Białas na podstawie kroniki parafialnej ks. prob. Wilhelma Kopca,
literatury historycznej oraz zebranych przez siebie materiałów archiwalnych)

Pochodzenie nazwy „Przełajka”

W zabytkach języka polskiego wyraz „prelaja” spotykany jest już w roku 1262, choć zapewne jest on znacznie starszy. W zabytku z owego roku oznacza on rodzaj obowiązkowej służby poddanych książęcych i objaśniony jest określeniem łacińskim „custodia cervorum”, czyli ”stróżowanie jeleni”, przez co należy rozumieć „zabieganie jeleniom drogi”. Określa to więc sposób polowania na jelenie. Forma tego wyrazu ma rodzaj żeński: „przełaja”. Obok niej istniała postać w rodzaju męskim „przełaj”.

W zwykłym, ogólniejszym znaczeniu „przełaja” oznaczała „bok”, „ubocze” (por. określenie „na przełaj”). W tym znaczeniu wyraz ten należy odnieść do nazwy naszej miejscowości, a więc „Przełajka” to osiedle znajdujące się na uboczu. Nasza dzisiejsza nazwa Przełajka jest forma zdrobniałą, urobioną od żeńskiej postaci „przełaja”. Ta zdrobniała postać zjawia się dopiero w chwili, kiedy po spustoszeniu starej osady zaczęła się odbudowywać nowa o mniejszych rozmiarach.

Nazwa naszej miejscowości znajduje się w zachowanych źródłach w następujących odmianach pisowni:

• rok 1313 – „Przełaja”,
• rok 1420 – „Przelay”,
• rok 1456 – forma przymiotnikowa „Przelajski”,
• rok 1532 – „Przeleyka”,
• rok 1619 – „Przelaika”,
• rok 1655 – jeszcze raz  „Przełaje”.

 

Od średniowiecza do czasów współczesnych

1313 – pierwsze wzmianki w dokumentach historycznych

Do 1313 roku wieś Przełajka funkcjonowała na prawie polskim i stanowiła bezpośrednią własność księcia ziemi. Tego typu osady miały narzucone przez właściciela liczne obowiązki, takie jak świadczenie pracy, pomoc na polowaniach, zbieranie naturaliów: miodu, czy dostarczanie skór dzikich zwierząt itp. W owych czasach okoliczna ludność trudniła się bobrownictwem. Położenie nad Brynicą miało tu decydujące znaczenie.

Dokumentem wystawionym w Bytomiu w dzień Św. Urbana, tj. 25 maja 1313 roku, wieś przeszła z bezpośredniego władania księcia do rąk prywatnego właściciela. W powyższym dokumencie Ziemowit, książę bytomsko-kozielski, który był synem księcia bytomskiego Kazimierza II oświadczył, co następuje:

 „Ze względu na wierną służbę, wyświadczoną jemu (księciu Ziemowitowi), jak i jemu ojcu (księciu Kazimierzowi) i za zgodą swego brata księcia Jerzego, książę Ziemowit nadaje rycerzowi Przecławowi zwanemu Dudek istniejącą na prawie polskim wieś Przełaja z wszelkimi służebnościami, z których sam książę korzystał. Za to Przecław będzie zobowiązany jedynie do służby rycerskiej w orszaku księcia według miejscowego zwyczaju.”

Świadkowie: Pełnomocnik księcia Piotr z Paniów, Maticha, Marcin z Orzegowa, Andrzej ze Świętochłowic, zastępca woźnego (vicarius ministerialis), notariusz dworski Piotr.

W materiałach źródłowych (w niemieckim tłumaczeniu Codex Diplomaticus Silesiae T.16 Regesten zur schlesischen Geschichte 1301-1315, Reg 3356, str. 244-245, http://www.wbc.poznan.pl/publication/11695) występuje zapis, który to potwierdza:

Rycerz Przecław, zwany Dudek był pierwszym prywatnym właścicielem wsi Przełajka. Odtąd, tj. od 1313 r. aż do końca epoki feudalnej w XIX w., wieś pozostawała wsią rycersko-prywatną, zmieniając często swych właścicieli. Przełajka należała wówczas do parafii w Czeladzi (do 1821 r.).

 1420 – Niklas wspomniany jako właściciel Przełajki
Do tego roku dziedzicem był niejaki Niklas (Mikołaj) z Przełaju. Zmarł on wówczas, a jego spadkobiercy uzyskali od ówczesnego księcia Bolka staw na pograniczu wsi Dąbrówka, która należała wówczas do klasztoru w Mogile pod Krakowem.

Około 1426–1433 – w toku walk religijnych Husyci zniszczyli pierwszą osadę Przełajka – próby odbudowy

Przez około sto lat od zniszczenia prawdopodobnie wieś była niezamieszkana, jednak zmieniali się jej właściciele. W dokumentach z roku 1456 jako właściciel wymieniony jest Mikołaj Przeleyski, w 1532 Jan Twardawski, a później Starzyńscy. W sąsiedztwie Przełajki ten sam los spustoszenia spotkał wsie: Dąbrówkę Wielką, Jakubowice oraz Milejowice. W ciągu XVI w. wieś Przełajka zdołała się jednak odbudować – powstała druga osada.

Długosz, historyk polski z XV w swym dziele „Liber Beneficiorum” spisanym około 1470 r. nie wymienia ani Przełajki, ani Dąbrówki Małej, ani Siemianowic pod kościołem parafialnym w Czeladzi. Pewnie te wsie były wówczas niezamieszkałe. W „Liber Rataxationum” spisanym dość pospiesznie i niedokładnie w r. 1529, na stronie 362/363 jest zapis:
„W Przełajce dziesięcina wytyczna (snopowa) z ról dworskich” („In Przelayki de agris praedialibus decima manipularis”).
O dziesięcinie ludności nie wspomina się, gdyż wieś była w tym roku pusta, niezamieszkała, jedynie istniał tu folwark pański.

W roku 1598 dokumenty wspominają już o należnej proboszczowi czeladzkiemu dziesięcinie snopowej całej, tj. z ról chłopskich, jak i dworskich.

W roku 1611 w dokumentach parafii czeladzkiej wspomniano, że proboszcz w Czeladzi otrzymuje dziesięcinę z Przełajki tylko z niektórych ról, a w roku 1618 wspomina się w zestawieniu proboszczowskich dochodów:
„Ma proboszcz dziesięciny wytyczne najpierw z ról kmiecych i dworskich wsi Przełajki, podległej jurysdykcji bytomskiej, która to dziesięcina przez kmieci zmniejszona została do 10 korców, a pojedynczy korzec obejmuje 4 wiertele kopiaste miary czeladzkiej. Dawają tylko żyto. Z dworskiego folwarku jak dotąd nic proboszczowi nie dawają”.
Tak więc w ciągu wieków różnie to bywało z oddawaniem dziesięciny proboszczom czeladzkim, ale dzięki tym zapiskom wiele można się dowiedzieć o losie mieszkańców.

1625 – nowym właścicielem został „Andrzej Borkowski z Borku a z Przełaju”
Jest  świadkiem dokumentu dotyczącego wyznaczenia granic miasta Czeladzi na prawym brzegu Brynicy. Po tej stronie Brynicy był folwark i role proboszcza z Czeladzi, a także obywatele tego miasteczka posiadali swe role, czego nie uznawali nowi właściciele Siemianowic – Donnersmarckowie. W 1636 r doszło do sporu i wygraniczenia tych czeladzkich posiadłości po prawym brzegu Brynicy.

1634 – dziedzicem Przełajki został syn Andrzeja – Jan Borkowski „z Borku a na Przełaycze”

1656 – druga osada Przełajka zostaje zniszczona podczas tzw. „potopu” przez oddziały szwedzkie
Mimo, że Przełajka leżała już po stronie śląskiej, gdzie oddziały szwedzkie nie wkraczały, to jednak położenie wsi tuż przy granicy Korony Polskiej sprawiło, że uległa ona zniszczeniu. Wieś posiadał wówczas Andrzej Krecik „ze Stanwic a z Mokrego”. Znów na prawie pół wieku wieś opustoszała.

1683 – wojska króla Jana III Sobieskiego w drodze na Wiedeń przechodzą w pobliżu opustoszałej wsi Przełajka

1687 – Andrzej Krecik ufundował kaplicę p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny przy kościele w Czeladzi
Andrzej Krecik, który pisał się „ze Stanwic a z Mokrego”, zostawił po sobie dobrą pamięć, gdyż ufundował kaplicę pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny przy kościele farnym w Czeladzi. Poświęcenia tej kaplicy dokonał z polecenia biskupiego ówczesny dziekan bytomski ks. Mikołaj Jezierkowicz dnia 8 grudnia 1687 r.
Na utrzymanie osobnego kapelana w tej kaplicy, Krecik przeznaczył dziesięcinę z folwarku przełajskiego, a od 10 marca 1689 r. dodatkowo corocznie deklarował 10 siągów drewna z lasu przełajskiego. Ponadto wyznaczył w roku 1692 odsetki z kapitału w wysokości 250 zł na utrzymanie tej kaplicy.

W 1693 r. wieś Przełajka była jeszcze pusta, zaś próby ponownego osiedlania tu chłopów były bezskuteczne. W związku z oszacowaniem tej pustej wsi w celach kontrybucyjnych, jej właściciel Andrzej Krecik w grudniu 1693 r pisał, że „statek jego Przełajka, zniszczony przez armadę szwedzką, leży dotąd opustoszały”. Nowoprzybyli tu chłopi, zanim się jeszcze zdążyli zagospodarować, opuszczali swe gospodarstwa, gdyż wymagano od nich zbyt wysokich kontrybucji ziemskich.

Andrzej Krecik zmarł prawdopodobnie krótko po 1693 r., gdyż od tego roku brak jest już o nim wzmianek w dokumentach.

W 1694 r. Przełajka została oddana w dzierżawę Janowi Kamieńskiemu na 3 lata – do 1697 r. Począwszy od tego roku za jego namową Przełajczanie przestali oddawać dziesięcinę proboszczowi czeladzkiemu, przeto biskup krakowski rzucił na nich ekskomunikę. W tej ekskomunice pozostawali Przełajczanie aż do roku 1700.

1697 – Przełajkę objął po ojcu najstarszy syn Andrzeja – Józef Konstanty Krecik ze Stanwic

Do 1700 r. Przełajka zdołała się odbudować, gdyż w tym roku jest tu już aż 16 osiadłych gospodarzy. Dokument parafialny probostwa w Czeladzi z dnia 16 lutego 1700 roku wykazuje pierwszych osadników:


Półłanników:

1. Białas Krzysztof
2. Chudy Walenty
3. Janderczyk Błażek
4. Wdowa Jadwiga Dziurzyna
5. Janderczyk Maciek   
6. Pustki Janderczykowskie
7. Bieńkowska rola
8. Pan Dąbrowski z Rasmusowskiej roli
9. Duś Jan z p. Dąbrowskim z Grzegorzowskiej roli.
10. Knap Szymon z p.Dąbrowskim z Grzegorzowskiej roli.

Zagrodników:

1. Mruk Krzysztof
2. Wilczak Wojciech
3. Krajuszek Wojciech
4. Szymica Paweł
5. Błądzik Jendrzej
6. Węgrzyn Błażej

 

Również w tym roku Józef Konstanty Krecik zgodził się na dalsze płacenie dziesięcin dla proboszcza w Czeladzi, aby zdjąć ze swych poddanych kościelną ekskomunikę.
Wówczas 16 lutego 1700 r. zawarto ugodę między proboszczem czeladzkim, a dziedzicem Józefem Konstantym Krecikiem i poddanymi, że będą odtąd regularnie oddawali: „12 korców żyta i tyleż owsa, a te od każdego półłannika po 1 wiertelu owsa i 1 wiertelu żyta; zagrodnicy po pół wiertelu żyta i tyleż owsa, a trzech dalszych gospodarzy małych tylko, po jednej macy żyta i owsa, razem przeto 12 wierteli”.

 

Rok 1700 to początek trzeciej (obecnej) osady Przełajka

Tak więc nasza społeczność ma ponad 300 lat. Spośród rodów wymienionych w dokumentach z roku 1700, tylko trzy z nich (Białas, Krajuszek i Wilczok) występują współcześnie.

1716 – umiera Józef Krecik

Właścicielem Przełajki zostaje jego brat – Jan Jerzy Krecik z Stanwic, a później wdowa po Janie – Ewa Krecikowa.

1722 – Przełajka przechodzi w ręce rodziny Donnersmarcków

10 lipca 1722 Ewa Krecikowa („bonorum villae Przełayka heredissa”) sprzedaje dobra przełajskie rodzinie hr. Henckel von Donnersmarck – następuje ich włączenie do dóbr siemianowickich.

1726 – powstaje fryszerka

W 1726 r. hr. Henkel von Donnersmarck zbudował nad stawem przełajskim (na południu od wsi) fryszerkę – zakład hutniczy produkujący żelazo kowalne z surówki.

Zakład istniał do połowy XIX wieku, kiedy to stracił rację bytu po zbudowaniu huty „Laura”. Spośród mistrzów fryszerskich, przy piecu w Przełajce źródła wymieniają:

• Pawła Fritza (1813), protoplastę tego rodu w Przełajce,
• Jana Franke „freszyrz de Przelayka” (1823).

 1738 – ufundowano kamienny krzyż – najstarszy zabytek Przełajki

W 1738 r. ufundowany został  najstarszy zabytek Przełajki – kamienny krzyż, który w świetle podań stał pierwotnie obok fryszerki. Po jej likwidacji przeniesiony został na działkę, gdzie znajduje się obecnie. Umieszczone na nim inicjały PH pozostają nieznane.

 1780 – wzmianka o istnieniu młyna wodnego w Przełajce

Stary drewniany młyn wodny był bardziej wysunięty w kierunku koryta Brynicy, niż późniejszy murowany, wodno-parowy, przebudowany z czasem na elektryczny.

1790 – uwłaszczenie pierwszych gospodarstw chłopskich

Hrabia Lasarus Henckel von Donnersmarck dokonał ograniczonego uwłaszczenia chłopów (wpisano im ciężary). Założono wówczas pierwszych 21 ksiąg wieczystych dla następujących właścicieli:

• Szymon Wilczok,
• Mateusz Korfanty,
• Ludwik Wanot,
• Jonek Brodzich,
• Wojtek Kołodziej,
• Wojtek Kucia,
• Walek Gajdzik,
• Michał Wicik,
• Błażek i Marcin Kołodziej,
• Jonek Krajuszek,
• Wojtek Szewioła i Lorenc Kołodziej,
• Walenty Stalmach,
• Klimek Krajuszek i żona Teresa,
• Maciek Pytlik,
• Franciszek Kilka,
• Paweł Kaliwoda,
• Szymon Molka,
• Stanisław Gryzok i Jonek Gryzok,
• Jacob Neisfer (młyn),
• Wojtek Kołodziej,
• Jan Makowski.

 1821 – po około 500 latach przynależności do parafii w Czeladzi, Przełajkę przydzielono do Michałkowic

Od chwili swego powstania Przełajka należała do kościoła parafialnego w Czeladzi. W roku 1821 bullą papieską „de salute animarum” dawne dekanaty śląskie: bytomski i pszczyński  zostały odłączone od diecezji krakowskiej, a przydzielone do diecezji wrocławskiej. Wówczas to kościół parafialny w Czeladzi, jako położony po stronie Królestwa Polskiego, pozostał nadal przy diecezji krakowskiej, zaś wsie śląskie Przełajka i Siemianowice (z przysiółkami Sadzawki i Czekaj) odłączono od parafii czeladzkiej i przydzielono do najbliższej śląskiej parafii, czyli do Michałkowic.

W końcowym okresie przynależności Przełajki do Czeladzi (1820) świadczenia parafian były następujące:

• od włościan z Przełajki należało się: „10 korców żyta (każdy korzec licząc po 15 złotych polskich i 21 groszy, co razem uczyniło 175 złotych polskich) oraz 16 korców owsa (korzec po 7zł 3 gr. – razem 113 złotych polskich)”
• dziesięcina z dworu przełajskiego wynosiła 150 złotych polskich,
• od kuźników przy fryszerce przełajskiej należało się 12 złotych polskich.

Mimo administracyjnej zmiany przynależności parafialnej mieszkańcy nie od razu zaczęli korzystać z posługi proboszcza michałkowskiego. Pierwszy chrzest mieszkańca Przełajki w jego księgach odnotowano dopiero 13 kwietnia 1823. Urodził się wówczas Wojtek Kołodziej, syn gospodarza Stefana i Anny zd. Wicik. Jest to jedyny wpis z tego roku. Dopiero od 1825 roku mieszkańcy zostają regularnie rejestrowani w michałkowickich księgach parafialnych.

1830 – pierwsze wzmianki o istnieniu szkoły w Przełajce

W 1765 r ukazały się rozporządzenia rządu pruskiego o powszechnym obowiązku szkolnym. Dzieci uczęszczały zazwyczaj do szkół parafialnych. Zapewne po 1821 r., kiedy Przełajka została przyłączona do parafii w Michałkowicach, dzieci objęte tym rozporządzeniem uczęszczały do szkoły w Michałkowicach.

Pierwsze wzmianki o szkole w Przełajce pochodzą z wykazu Knie z 1830 r. Gdzie mieściła się tak szkoła – nie wiadomo, poza tym funkcjonowała ona z przerwami.

1849 – epidemia cholery

W ciągu miesiąca (23.08.1849 do 25.09.1849) epidemia cholery zdziesiątkowała mieszkańców wsi:

Pochowani na starym cmentarzu w Przełajce:

• Janina Wicik
• Łucja Białas
• Kazimierz Białas
• Antonina Gajdzik
• Katarzyna Stalmach
• Ignacy Wajda
• Agnieszka Wajda
• Józef Gajdzik
• Antoni Jurczyński
• Antoni Trzaski
• Zofia Stalmach
• Antoni Molka
• Marianna Białas
• Kasper Białas
• Krystyna Skipiała
• Jan Białas
• Zuzanna Gajdzik
• Franciszek Chrobok
• Franciszka Derey
• Grzegorz Białas
• Sebastian Gawron
• Franciszka Przybylok
• Marianna Białas
• Józef Przybylok
• Wiktoria Krajuszek
• Szymon Molka
• Marianna Domogalski
• Franciszek Kuchta

Wkrótce po zakończeniu epidemii, mieszkańcy zbudowali na terenie należącym wówczas do Józefa Krajuszka (dziadka Rozalii Gajdzik zd. Krajuszek – fundatorki parceli pod obecny kościół parafialny) kaplicę wotywną pod wezwaniem NMP.

Około 1850 roku – na terenie zlikwidowanej fryszerki powstaje nowoczesny młyn parowy z pomocniczym napędem wodnym

W połowie XIX wieku przedsiębiorstwa przemysłowe hr. Henckla von Donnersmarck były już bardzo rozwinięte. Spowodowało to wzrost zapotrzebowania na pieczywo dla robotników. Istniejące młyny wodne nie były w stanie dostarczyć potrzebnej ilości mąki, stąd powstawały młyny parowe.

W roku 1847 urząd hrabiowski przystąpił do zbudowania nad Brynicą w miejscu dawnej kuźnicy (fryszerki) nowoczesnego młyna. Z początku młyn ten był pędzony tylko wodą, ale często w Brynicy było zbyt mało wody, więc w roku 1854 młyn wyposażono dodatkowo w maszynę parową. Młyn posiadał 5 chodów i był w stanie przemleć dziennie około 120 korców zboża. Mąkę wysyłano do piekarń przy zakładach przemysłowych hr. Donnersmarcków.

Przy młynie istniały magazyny zboża i mąki. W młynie w roku 1860 zatrudniano: 1 rendanta, 1 magazyniera, 1 werkmistrza, 1 młynarza, 2 maszynistów i trzech robotników. Z czasem przebudowano go na napęd elektryczny.

1919-1921 – mieszkańcy uczestniczą w powstaniach śląskich; działa Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”

Przełom lat 30/40 XX wieku – regulacja Brynicy

1951 – poświęcenie wybudowanego kościoła parafialnego